SISINDIRAN

SISINDIRAN

Wangenan Sisindiran

Istilah sisindiran téh geus aya ti mimiti abad ka-16. Ieu hal bias dibuktikeun dina Naskah Sunda Kuno Sanghyang Siksa Kanda Ng Karesian (1518 Maséhi).

Sisindiran dina sastra Sunda mah sarua jeung pantun dina sastra Malayu atawa Indonésia. Sakumaha ari pantun, sisindiran ogé kawengku ku dua bagian, nyaéta cangkang “sampiran” jeung eusi. Aya ogé nu nyebeutkeun sisindiran téh susualan, jeung bangbalikan. Disebut susualan bias jadi lantaran sampiran téh dianggap sual “soal” nu geus dijawab siga teka-teki; jeung aya jawabanana dina eusina. Teka-teki nu mangrupa sampiran tok tar deuh, eusina nyaéta tai kotok dina gantar nanggeuh. Sampiran ditepikeun ku nu méré teka-teki, sedangkeun nu narima teka-teki ku néangan jawabanana. Anapon istilah bangbalikan leuwih nuduhkeun eusi, hartina nu aya dina sampiran, sabab bangbalikan asalna tina kecap balik nu dibéré rarangkén N- jadi malik. Sora eusi pantun nyaéta bagian séjénna nu aya dina sampiran. Ku hal kitu bias disebutkeun yén istilah susualan nyoko tina sampiran, sedengkeun bangbalikan tina eusi.

Pikeun urang Sunda mah sisindiran téh lain baé jadi kalangenan atawa hiburan, tapi sok dalit dina omongan sapopoé. Buktina, dina omongan baheula atawa dina karya sastra sok kapanggih sisindiran keur ngedalkeun hiji maksud. Malah mah nu dikedalkeun téh rajeun tara lengkep cangkang jeung eusina, tapi cukup cangkangna baé. papadaning kitu nu diajak nyarita atawa anu maca geus surti kana naon hartina.

Sisindiran ogé mangrupa hiji kabinangkitan pikeun urang Sunda. Séké sélér séjén ogé barogaeun kabinangkitan anu sarimbag jeung urang Sunda. Hirup huripna sisindiran méh teu kapapay, teuing saha nu ngamimitian jeung ti iraha dimimitianana. Éta kabinangkitan anu mangrupa sisindiran téh, kiwari mah geus méh paéh kadéséh ku ayana pangaruh téhnologi. Malah moal boa geus dianggap musnah ku sawatara kelompok urang Sunda, pangpangna pikeun maranéhna nu geus teu maliré kana budaya Sunda.

Nyiptakeun suasana diajar-ngajar sangkan dipikaresep turta matak pogot mikeun siswatéh taya lian gumantung kana métode jeung téhnik ngajarna, jaba ti éta ogé cara milih jeung nangtukeun bahan pangajaranana deuih.

Sisindiran téh kaasup wangun sastra pituin Sunda jadi hartina hasil kabinangkitan pituin urang Sunda, malah lain ngan urang Sunda wungkul tapi bangsa Indonésia (dina basa Indonésia sisindiran téh: pantun). Sisindiran nurutkeun tatabasa mah (wangunan kecap) kaasup kecap rajékan dwipurwa, asal kecapna tina sindir. Sindir dihartikeun salaku kecap atawa omongan anu henteu langsung ka nu dimaksud (henteu togmol) tapi dibalibirkeun (ngomong malibir). Sindir sampir nya éta ngomong ku sindir (biasana leuwih ti sakali, mindeng) serta boga tujuan (maksud) anu kurang hadé.

Sisindiran téh hiji cara pikeun ngedalkeun kereteg atawa naon-naon nu aya dina eusi haté ku jalan dibalibirkeun. Nurutkeun M.A. Salmun mah dina buku Kandaga Kasusastran, sisindiran nyaéta kasenian ngaréka basa anu diwangun ku cangkang jeung eusi, pikeun ngedalkeun maksud anu henteu saceplakna bari dipambrih karesmianana.

Sisindiran téh kagolong kana puisi, nyaéta wangun sastra anu boga ugeran atawa patokan-patokan. Sisindiran boga ciri-ciri kieu.

§  Sapadana diwangun ku opat jajar.

§  Unggal jajaranana diwangun ku dalapan engang.

§  Jajaran kahiji jeung kadua disebutna cangkang.

§  Jajaran katilu jeung kaopat disebutna eusi.

§  Sora vokal dina tungtung jajaran cangkang, murwakanti (sasora) jeung

§  vokal dina tungtung jajaran eusi.

Numutkeun M.A. Salmun, eusi sisindiran téh aya tilu rupa. Aya nu ngandung piwuruk (naséhat), aya sésébréd (heureuy/pikaseurieun), aya ogé nu silih asih.

Numutkeun M.A. Salmun kénéh, ditilik tina wangunna sisindiran téh kabagi dua. Aya paparikan jeung aya rarakitan. Nu ngabédakeunana téh dina rarakitan mah sok aya kecap-kecap (boh sakecap, boh dua kecap) dina jajaran cangkang nu dibalikan deui dina jajaran eusi.

Numutkeun Wibisana, istilah sisindiran geus aya ti abad ka-16 mula. Naskah Sanghyang Siksa Kandang Karesian méré informasi ngeunaan ieu hal, ngan dimimitianana mah tina kecap kawih, jadi kawih sisindiran. Ieu hal bisa jadi lebah ngaran lagu, lain ngaran wangun sastra.

Satuluyna numutkeun Wibisana kénéh, sisindiran dina sastra Sunda sarua jeung pantun dina sastra Malayu atawa Indonésia. Siga pantun, sisindiran ogé ngawengku dua bagian, nyaéta cangkang ‘sampiran’ jeung eusi.

Numutkeun Ajip Rosidi mah wawangsalan téh sabangsa kamonésan basa ku jalan nyebut hiji maksud henteu langsung ku kecapna nu paranti, tapi kalah ka nyebut kecap séjén nu salah sahiji engangna atawa leuwih, dalah sok sagemblengna pisan, murwakanti jeung kecap nu dimaksud téa. Ku sabab kitu, dina wawangsalan mah siga tatarucingan, kecap nu dimaksud téh disumputkeun tur kudu ditéangan dina cangkangna, nu sorana deukeut atawa murwakanti jeung kecap nu dimaksud téa.

Numutkeun Ékadjati, sisindiran nyaéta wangun puisi tradisional Sunda nu sawangun/sarua jeung pantun dina sastra Melayu; umumna ngawengku opat jajar, tapi bisa kurang atawa leuwih, ngan pasti jajaranana jangkep/genap, sabab kabagi jadi dua bagian nu sarua jumlah jajaranana. Bagian nu ka hiji disebut cangkang (kulit=sampiran) jeung bagian kadua disebut eusi.

Satuluyna Ékadjati nétélakeun: sabab sisindiran téh siga wangun sastra nu séjén, ku kituna teu perlu nyebutkeun cangkang jeung eusi hiji sisindiran, sabab nu diajak nyarita bakal mafhum. Jeung numutkeun Gunardi dina Inferensi dan Referensi Wawangsalan Bahasa Sunda “Sisindiran nyaéta salahsahiji hasil rékayasa basa Sunda dina karya sastra Sunda, nu dijerona aya cangkang (sampiran) jeung eusi, pikeun nepikeun maksud sacara teu langsung, sangkan henteu nyigeung batur nu diajak nyarita. Sisindiran dibagi jadi, paparikan, rarakitan, jeung wawangsalan.”

Lian ti paparikan jeung rarakitan, aya deui nu disebut wawangsalan. Sarua baé ieu gé baheulana mah sok biasa dilisankeun dina omongan sapopoé urang Sunda. Ngan unikna téh wawangsalan mah cangkang jeung eusina téh diwangun ku dua jajar baé. Sajajar cangkang jeung sajajar eusi. Nu sok dilisankeun téh sakapeung cangkangna wungkul, da eusina mah papada kaharti ku balaréa.

Tengetan wangun sisindiran ceuk M.A. Salmun bagan ieu di handap!

Wangun jeung Unsur Instrinsik Sisindiran

a. Nilik kana wangunna sisindiran téh aya tilu rupa nyaéta:

1) wawangsalan

2) rarakitan, jeung

3) paparikan

b. Nilik unsur intrinsik sisindiran téh aya tilu rupa nyaéta:

1) piwuruk;

2) lulucon; jeung

3) asmara.

Wawangsalan

Wawangsalan téh nyaéta sisindiran anu diwangun ku cangkang jeung eusi. Dina sindir diwangun deui ku cangkang jeung wangsal. Nu dijieun wangsalna téh tara ditétélakeun, tapi kudu ditéangan tina bagian eusi. Wangsal téh sok murwakanti jeung salah sahiji kecap nu aya dina bagian eusi téa. Nilik kana wangunna, wawangsalan téh diwangun ku dua padalisan: sapadalisan sindir, sapadalisan deui eusi. Jumlah engang dina unggal padalisan nyaéta dalapan engang. Umumna eusi wawangsalan téh ngeunaan silihasih, cinta atawa birahi.

Ku kituna, pikeun néangan nu dimaksud téh nyokot tina salahsahiji kecap nu aya dina eusi. Ari anu jadi soalna nyaéta kecap-kecap nu aya dina cangkang. Jadi, cangkang téh mangrupa tarucing anu kudu diteguh. Dina neguh nu dimaksud téh biasana urang niténan engang-engang mana kira-kirana anu luyu jeung cangkang, jadi salawasna urang téh balik deui, balik deui kana cangkang téa. nu matak sisindiran sarupa kieu disebut bangbalikan atawa wawangsalan, lantaran dina neguh téh salawasna kudu balik ninténan kecap-kecap anu aya dina cangkang.

Wawangsalan (bangbalikan) téh aya dua rupa nyaéta a) bangbalikan lanjaran, jeung b) bangbalikan dangding.

a)     Bangbalikan Lanjaran

Bangbalikan lanjaran nyaéta bangbalikan anu henteu didangdingkeun. Jadi, ngaleunjeur baé, malah sok dipaké dina basa sapopoé, ngan biasana upama dipaké dina baa sapopoé mah sok tara diteruskeun kana eusi, cukup ku cangkang wungkul. Nu matak disebut bangbalikan lanjaran ogé. (lanjaran sawanda jeung leunjeuran, teu sarua jeung lancaran).

Contona:

(a)   Ngadéngé béja kitu téh kuring mah bati ngembang kudu baé, da puguh teu nyaho mimitina

(b)   Ih nyarita téh bet teu puguh monyét hideungna, hanas didéngékeun.

(c)    Na dagangan téh bét ngembang awi

b)     Bangbalikan Dangding

Bangbalikan dangding nyaéta bangbalikan anu disusun diwangun dangding. Jadi, bangbalikan dangding téh gelarna dina dangding. Ku sabab éta, réana engang dina unggal jajaran, katut sorana engang nu panungtung dina saban padalisan kudu nurutkeun patokan dangding, gumantung kana pupuhna.

Contona:

Dina Pupuh Kinanti

Di Cikajang aya gunung

Asa paturay jasmani

Kalong leutik saba leuweung

Bawaning sumedot pikir

Kembang biru di astana

Abot pisan jeung nu asih

Dina Pupuh Sinom

Balandongan ngujur jalan

Sok hayang los baé indit

Kendang gedé pakauman

Dagdigdug rasaning ati

Balé diréka masjid

Mun émut bati rumanjung

Tegal tengah nagara

Laun-laun sugan hasil

Kadal gedé pareng alus bagja awak

Dina pupuh Asmarandana

Simpay réma beulit cinggir

Ulah lali mun geus angkat

Mugi émut saban waktos

Pangcalikan tonggong kuda

Ka nu tuhu buméla

Ulah matak gender kayu

Matak bingbang pipikiran

Rarakitan

Rarakitan hartina:

a) lalayaran dina rakit;

b) rakit tiruan (kana gebog); jeung

c) ngaran salahsahiji sisindiran.

Sarakit ngandung harti sepasang. Rarakitan sisindiran anu cangkangna sarakit, eusina sarakit. Sok rajeun aya sisindiran anu cangkangna sarta eusina leuwih ti dua kalimah, nu kitu ogé rarakitan kénéh. Aya deui anu minangka jadi tanda rarakitan téhnyaéta sawatara kecap dina cangkang sok dipénta deui dina eusina. Rarakitan téh eusina aya nu ngandung: rarakitan piwulang, rarakitan lulucon, jeung rarakitan asmara.

Conto:

Rarakitan Piwulang

Méméh ngagelarkeun kasur

Samak heula ambéh rinéh

Méméh nyaritakeun batur

Tilik heula awak manéh

Rarakitan Lulucon

Sisindiran boh rarakitan atawa paparikan anu ngandung lulucon disebutna sésébréd. Lulucon téh ngandung sagala rupa nu matak pikalucueun, pikaseurieun, sakapeung pikakeuheuleun, tapi keuheul gé teu weléh lucu, teu weléh pikaseurieun jiwana ngandung rasa birahi, gumbira, sedih, jst.

Contona:

Tipeuting samping geresik

Tibeurang tumpal bandéra

Tipeuting pagiling gisik

Tibeurang papangih éra

Rarakitan Asmara

Batur mah dibaju hideung

Kuring mah kabaya baé

Batur mah dipikatineung

Kuring mah sangsara baé

Paparikan.

Paparikan asal kecapna parik. Kecap parik sawanda jeung parek, anu hartina deukeut. Sora i sok roba jadi e. Paparikan téh ngandung harti deukeut, maksudna padeukeut sora (padeukeut sora dina cangkang jeung sora dina eusi). Dina omongan sapopoé urang mindeng ngadéngé: Didu‘akeun ku ibu, hidep téh masing parek rejeki jauh balai. Parek rejeki = deukeut rejeki.

Jadi paparikan téh nyaéta sisindiran anu diwangun ku dua jajar atawa leuwih cangkang jeung dua jajar (leuwih) eusi. Dina paparikan mah biasana anu diarah téh pedeukeutna sora (sada) dina cangkang jeung sora-sora (sada) dina eusi. Nurutkeun eusina, paparikan téh aya tilu nyaéta: a) paparikan piwulang; b) paparikan asmara; jeung c) paparikan lulucon.

Contona:

Paparikan Piwulang

Samping kageutahan dukuh

Dikelab dikacaikeun

Nu matak manéh sing kukuh

Papatah guru imankeun

Paparikan Asmara

Pipiti dibungawari

Téténong dibobokoan

Lalaki jaman kiwari

Hadé omong pangoloan

Paparikan Lulucon

Baju tablo dibulao

Kembangna katuncar mawur

Ari bogoh ti baréto

Terang-terang geus ku batur

#diropéa tina sababaraha sumber