DONGÉNG

A.   PERKARA DONGÉNG

Dongéng nyaéta carita rékaan nu méré kesan pamohalan tur ukuranana parondok. Mémang aya ogé dongéng nu kesan pamohalanana téh henteu karasa, nyaéta dongéng-dongéng nu nyaritakeun kahirupan sapopoé saperti dongéng-dongéng Si Kabayan.

Kesan pamohalan dina dongéng upamana baé aya sasatoan bisa nyarita kawas jalma (saperti dongéng “Sakadang Kuya jeung Sakadang Monyét”), aya parahu jadi gunung (“sasakala Tangkuban Parahu jalma jadi maung (“Sasakala Maung Panjalu”), jeung sajabana.

Eusi dongéng téh umumna ngandung atikan moral. Upamana: jalma bener tangtu meunang pahala, jalma salah tangtu bakal meunang siksaan atawa cilaka; supaya maksudna tinekanan kudu ngagunakeun akal; atawa kudu hirup sauyunan ambéh répéh-rapih.

Palaku dina dongéng mah bisa saha baé, bisa sasatoan, tatangkalan, manusa, gunung, jin siluman-silemin, jsb. Ayakalana latar tempat jeung latar waktuna ogé ngandung unsur pamohalan deuih, anakronismeu, atawa henteu luyu jeung kanyataan sajarah. Éta katémbong dina dongéng-dongéng babad. Upamana baé nepungkeun dua tokoh nu béda jaman jeung tempat dina mangsa nu sarua, saperti tepungna Bagénda Ali jeung Kian Santang.

Dongéng téh karya balaréa, hartina tara kanyahoan saha nu ngarangna. Sumebarna sacara lisan, dongéng didongéngkeun deui. Munasabah upama aya hiji dongéng mibanda rupa-rupa vérsi.

B.   PAPASINGAN DONGÉNG

Dumasar kana eusina, dongéng téh bisa dipasing-pasing jadi sababaraha golongan, nyaéta (1) dongéng sasatoan; (2) dongéng sasakala; (3) dongéng babad; (4) dongéng jalma biasa (5) dongéng: paranabi/wali; (6) dongéng pieunteungeun; (7) dongéng pamuk.

1.   Dongéng Sasatoan (Fabel)

Dongéng sasatoan (fabel) nyaéta dongéng nu palakuna sasatoan sarta paripolahna dicaritakeun kawas jalma, upamana baé bisa nyaritakeun jeung ngagunakeun akal pikiran.

Contona dongéng-dongéng Sakadang Kuya jeung Sakadang Monyét atawa dongéng-dongéng Sakadang Peucang.

Dongéng-dongéng Sakadang Kuya jeung Sakadang Monyét  téh bisa jadi mangrupa dongéng sasatoan pituin urang Sunda. Béda jeung dongéng-dongéng nu palakuna sato séjén. Dongéng-dongéng Sakadang Peucang, upamana, hirupna dina sastra téh mangrupa pangaruh tina sastra Jawa.

2.   Sasakala (Legenda)

Dongéng sasakala (legénda) nyaéta dongéng nu eusina asal-muasalna kajadian hiji tempat, barang, sasatoan atawa tutuwuhan.

Contona dongéng “Sasakala Situ Bagendit”, “Sasakala Gunung Tangkuban-parahu”, jeung “Sasakala Talagawarna” nu nyaritakeun asal-muasalna hiji tempat (situ jeung gunung); “Sasakala Maung Panjalu”, “Sasakala Uncal Tandukan” (sasatoan), “Sasakala tutuwuhan), jeung sajabana.

3.   Dongéng Babad (Sagé)

Nu dimaksud dongéng babad (sagé) téh nyaéta dongéng nu eusina nyaritakeun kajadian atawa jalma nu ngandung unsur sajarah. Najan kitu dina carita babad mah sajarah téh henteu jelas unsur-unsur kasajarahanana, henteu bisa dicekel deleg fakta-faktana, malah aya kalana pacampur jeung dongéng pamuk nyaéta nu nyaritakeun kajadian sajarah atawa jalma nu ngandung unsur sajarah.

Dina babad remen kapanggih hal-hal nu teu parok jeung kanyataan sajarah. Umumna dumasar kana pandangan régiosétris, nyaéta sagalana museur ka wewengkonna. Upamana baé dina Babad Galuh aya bagian nu nyaritakeun, yén sanggeus banjir dina jaman Nabi Enuh, alam dunya téh ngan dicicingan ku dua kelompok masarakat, nyaéta masarakat pangiring Nabi Enuh di Mesir jeung masarakat pangiring Ratu Galuh di Galuh.

Babad téh aya nu ditulis dina wangun wawacan jeung aya nu ditulis dina wangun basa lancaran. Éta mah ngan saukur  cara nuliskeunana baé. Carita babad nu gelar, di antarana baé Babad Cikundul, Babad Sumedang, Babad Galuh, Babad Sukapura, Babad Banten, Babad Cirebon, jeung Babad Godog.

Contona: “Dongéng Kéan Santang”, “Dongéng Séh Abdul Muhyi”, “Dongéng Prabu Siliwangi”, “Dongéng Dipati Imbanagara”, “Dongéng Sunan Permana di Puntang”, jeung sajabana.

4.   Dongéng Kahirupan Jalma Biasa (Parabel)

Dongéng kahirupan jalma biasa (parabel) nyaéta dongéng nu eusina nyaritakeun jalma biasa.

Conto nu paling kamashur dina Sastra Sunda nyaéta dongéng-dongéng Si Kabayan.

Tokoh Si Kabayan kacida dipikawanohna ku urang Sunda Gambaran umum ngeunaan Si Kabayan nyaéta jalma ngedul tapi loba akal. Malah aya nu nyebutkeun “jalma bodo tapi pinter”. Salian ti éta, Si Kabayan ogé dianggap tokoh lucu. Nepi ka loba nu nyieun carita lulucon nu ngagunakeun tokoh Si Kabayan.

Dongéng-dongéng Si Kabayan nu populér di kalangan masarakat Sunda di antarana “Si Kabayan Ngadeupaan Lincar”, “Si Kabayan Ngala Nangka”, “Si Kabayan Ngala Tutut”, jeung “Si Kabayan Kasurupan”. Salian ti éta, loba dongéng-dongéng Si Kabayan rékaan anyar; atawa carita nu ngagunakeun tokoh Si Kabayan saperti Kabayan Jadi Dukun” beunang Moh. Ambri (saduran tina ”Titiron” beunang Moliere), “Lebé Kabayan” beunang Ahmad B jeung sérial “Si Kabayan jeung Raja Jimbul” beunang Min Resmana. Si Kabayan ogé bisa disebut tokoh dongéng Sunda nu mindeng dijieun pilem jeung sinétron.

5.   Carita Paranabi/Wali

Carita paranabi/wali téh kaasup kana mite nyaéta carita nu eusina patali jeung kapercayaan masarakat kana bangsa lelembut atawa hal-hal nu gaib.

Dina ieu pedaran, husus ngeunaan carita paranabi/wali henteu disebut dongéng paranabi/wali, saperti nu aya dina kurikulum. Ari sababna, bisi salah tapsir, yén carita paranabi/wali téh ngan saukur dongéng wungkul nu mangrupa carita rékaan. Padahal nu dimaksud di dinya mah nyaéta carita-carita nu eusina nyaritakeun perkara nu aya patalina jeung paranabi/wali. Upamana baé ngeunaan kasaktén jeung wewesén parawali. Naha éta téh carita rékaan atawa dongéng wungkul atawa enya-enya kajadian? Jawabanana pasti rupa-rupa, luyu jeung kayakinan masing-masing. Nu matak dina ieu pedaran mah henteu ngagunakeun istilah “dongéng”, tapi “carita”.

Di masarakat urang, carita paranabi/wali téh hirup tur sumebar nepi ka kiwari. Upamana baé carita ngeunaan Nabi Hidir, carita carita sabudeureun Sunan Gunung Jati katut Walisanga séjénna, Séh Abdul Kodir Jaélani, jeung sajabana.

6.   Dongéng Pieunteungeun

Nu dimaksud dongéng pieunteungeun di dieu nyaéta dongéng nu eusina mangrupa tuladan pikeun manusa. Bisa ogé dongéng sasatoan, dongéng jalma biasa, jeung sajabana. Contona Cikaracak Ninggang Batu Laun-laun jadi Legok.

7.   Dongéng Pamuk

Nu dimaksud dongéng pamuk téh nyaéta dongéng nu nyaritakeun kagagahan atawa kasaktén hiji jalma, tur biasana aya patalina jeung tokoh atawa kajadian sajarah. Contona Wewesén Aki Sayang Hawu.

Dicutat: Buku Pangajaran Sastra Sunda: Budi Rahayu Tamsyah

MALURUH LAFAL, LENTONG, JEUNG TAGOG NGADONGÉNG

Sabada ngabandungan nu ngadongéng, urang paluruh lafal, lentong jeung tagogna nu ngadongéng téh.

1.   Lafal

Lafalna béntés tur merenah layu jeung aturan-aturan sora basa (fonétik), di antarana bisa ngalafalkeun vokal é, e jeung eu, saperti dina ngucapkeun kecap beletna, masantrén, tinggaleun, kabéjakeun, mending, rebun-rebun, capé, kadéngé, diteges-teges, sakeclak-sakeclak, sarta leres. Tah, urang gé lamun keur cacarita atawa ngadongéng kudu béntés ngalafalkeunana, utamana dina ngalafalkeun vokal has basa Sunda.

2.   Lentong

Nu ngadongéng lentongna ge geus merenah, dimana kudu turun jeung iraha lentongna naék. Dina aturan lentongna turun atawa datar, biasana éta kalimah téh ditandaan ku tanda titik (.). Sabalikna mun lentongna naék éta kalimah téh ditandaan ku tanda tanya ( ? ) atawa tanda panyeluk (!).

Kalimah nu ditungtungan ku tanda titik atawa lentongna turun biasana kagolong kana kalimah wawaran. Ari kalimah nu ditungtungan ku tanda tanya (?) atawa lentongna naék disebutna kalimah pananya. Kalimah nu ditungtungan ku tanda panyeluk ( ! ) atawa lentongna naék disebut kalimat paréntah.Kitu deui dina ngucapkeun kalimah langsung, lentongna béda jeung kalimah teu langsung.

3.   Pasang peta

Pasang peta téh ngawengku paroman (mimik) jeung gerak-gerik (gestur) waktu ngadongéng. Paromanna kudu diluyukeun jeung bagéan dongéng nu keur dicaritakeun. Upama bungah, paroman kudu marahmay. Kitu deui lamun sedih atawa keur nandangan tunggara, paroman ogé kudu alum. Gerak-gerik ogé kudu diluyukeun ka dinya deuih. Gerak-gerik atawa peta nyaritakeun pikabungaheun, tangtu moal sarua jeung nyaritakeun pikasediheun atawa pikakeuheuleun.